भारताचे संविधान हे जगातील सर्वात मोठे आणि सविस्तर संविधान आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखाली तयार झालेले हे संविधान भारतीय लोकशाहीला मजबूत आधार देणारे आहे. आज आपण या संविधान जागर अभियानाच्या पहिल्या भागात “संघराज्य व त्यांचे राज्यक्षेत्र” (Union and its Territory) याबद्दल माहिती घेऊया.
✨ संघराज्य म्हणजे काय?
संघराज्य म्हणजे अनेक राज्ये एकत्र येऊन बनलेली संघटना. भारत हा एक संघराज्यीय देश (Federal State) आहे, परंतु त्याची रचना इतर फेडरल देशांपेक्षा वेगळी आहे. अमेरिकेसारख्या देशांत राज्यांना स्वतंत्र सत्ता असते, पण भारतात संघराज्यीय व्यवस्था असूनही केंद्र सरकार अधिक शक्तिशाली ठेवले गेले आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर म्हणाले होते – “India is a Union of States” (भारत हे राज्यांचा संघ आहे). म्हणूनच भारतीय संविधानात “Federation” हा शब्द न वापरता “Union” (संघ) हा शब्द वापरला आहे.
📜 अनुच्छेद १ : भारताचे नाव व स्वरूप
भारतीय संविधानातील अनुच्छेद १ मध्ये असे म्हटले आहे –
भारत म्हणजे “India, that is Bharat”.
भारत हा राज्यांचा संघ (Union of States) असेल.
भारताचा प्रदेश राज्ये, केंद्रशासित प्रदेश आणि भविष्यात संघात सामील होणाऱ्या क्षेत्रांपासून बनलेला असेल.
यावरून दिसून येते की भारताची एकात्मता सर्वात महत्त्वाची आहे.
🗺️ राज्यक्षेत्राची रचना
भारताचे राज्यक्षेत्र मुख्यतः तीन भागांमध्ये विभागले गेले आहे :
1. राज्ये (States) – जिथे निवडून आलेले सरकार असते.
2. केंद्रशासित प्रदेश (Union Territories) – जिथे थेट केंद्र सरकारचे नियंत्रण असते.
3. विशेष प्रदेश (Special Areas) – संविधानाने ठरवलेल्या विशेष तरतुदींनुसार शासित केलेले क्षेत्र.
उदा. दिल्ली, पुद्दुचेरी यांना विशेष दर्जा दिलेला आहे.
⚖️ संसदेचे अधिकार (अनुच्छेद २ ते ४)
भारतीय संसदेच्या हाती राज्यक्षेत्र बदलण्याचे अधिकार आहेत. अनुच्छेद २ ते ४ नुसार –
नवीन राज्य निर्माण करणे,
विद्यमान राज्याची सीमा बदलणे,
राज्य एकत्र करणे किंवा वेगळे करणे,
राज्याचे नाव बदलणे,
केंद्रशासित प्रदेश निर्माण करणे.
या सर्व बाबी संसदेच्या कायद्याने ठरवल्या जाऊ शकतात.
काही ऐतिहासिक उदाहरणे :
१९५६ मध्ये राज्य पुनर्गठन कायदा करून भाषिक आधारावर राज्ये तयार झाली.
२००० साली झारखंड, उत्तराखंड व छत्तीसगड ही नवीन राज्ये निर्माण झाली.
२०१४ मध्ये तेलंगणा राज्य अस्तित्वात आले.
२०१९ मध्ये जम्मू-कश्मीरचे पुनर्गठन करून दोन केंद्रशासित प्रदेश तयार करण्यात आले.
यावरून दिसते की संविधानाने भारताच्या भौगोलिक एकतेबरोबरच बदलांची लवचिकता देखील ठेवली आहे.
🌏 भारतीय संघराज्याची वैशिष्ट्ये
1. एकात्मता प्रधान – भारत हा अविभाज्य संघ आहे; कोणतेही राज्य वेगळे होऊ शकत नाही.
2. केंद्र सरकार शक्तिशाली – संरक्षण, परराष्ट्र धोरण, चलन व्यवस्था ही केंद्राच्या अखत्यारीत आहेत.
3. राज्यांना स्वायत्तता – शिक्षण, पोलीस, शेती यासारख्या विषयांवर राज्यांना अधिकार आहेत.
4. संविधान सर्वोच्च – राज्य व केंद्र या दोघांनाही संविधान पाळावे लागते.
✍️ निष्कर्ष
“संघराज्य व त्यांचे राज्यक्षेत्र” हा भाग भारताच्या संविधानाचा अत्यंत मूलभूत पाया आहे. यामध्ये भारताची ओळख, सीमा आणि एकात्मता जपली आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आखून दिलेल्या या तरतुदींमुळे भारत एकसंध राहून लोकशाहीचे कार्य सुचारूपणे पार पाडतो.
भारतीय नागरिक म्हणून आपल्याला अभिमानाने म्हणता येते की –
“भारत हा एकसंध, शक्तिशाली आणि लोकशाही मार्गाने चालणारा राज्यांचा संघ आहे.”